Hikikomori is een Japans begrip en betekent letterlijk “sociale terugtrekking”. Het is een vorm van extreme afzondering. Het Japanse Ministerie van Gezondheid, Arbeid en Welzijn definieert hikikomori als volgt: “een conditie waarin een individu weigert zijn/haar huis te verlaten, niet naar werk of school gaat, zich afkeert van de samenleving en afzondert in een kamer voor een periode van meer dan zes maanden.” In Japan alleen zijn er, afhankelijk van de definitie tussen 1 en 3,6 miljoen mensen die op deze manier leven. Vaak gaat het om jonge mensen, studenten, die zich volledig terugtrekken uit sociale activiteiten en relaties en eindeloos computerspelletjes spelen en op internet surfen.  De afgelopen tien maanden zijn we allemaal, studenten en docenten, tegen wil en dank een beetje hikikomori geworden. Gemakshalve noemen we in dit blog leerlingen vanaf 14 jaar ook studenten en leerkrachten van deze leerlingen ook docenten, want ook deze leerlingen gaan slechts 50% van de tijd naar school en ook zij voelen zich in hun contacten beknot.

Allemaal een beetje hikikomori

Bijna een volledig jaar wordt ons leven beheerst door de corona-pandemie. Sociale activiteiten en relaties zijn tot een minimum beperkt. We werken, studeren en volgen les van thuis uit, vaak vanuit onze slaapkamer. Het beperkt sociale contact dat we hebben, verloopt via onze computer of smartphone. De campussen zijn leeg en verlaten, online onderwijs is het nieuwe normaal geworden.

Nog voor isolement realiteit werd, alsof aangevoeld werd welke bedreiging op de loer lag, stelde de tentoonstelling ‘Alone Together’ (Artefact in het Leuvense Stuk) in februari 2020 de installatie “I’m Here Project” van Atsushi Watanabe tentoon (1). Via een scheur in de muur werden bezoekers uitgenodigd een kijkje te nemen in de geïsoleerde levens van Japanse hikikomori. De kunstenaar leefde zelf drie jaar als hikikomori. Op de laatste dag van zijn afzondering nam hij een foto van zichzelf en zijn kamer. Watanabe begon foto’s te verzamelen, genomen door andere hikikomori. Deze foto’s documenteren het bestaan van mensen die onzichtbaar (willen) zijn, het zijn getuigenissen van plaatsen die niet getoond (willen) worden.

Welzijn
We zien de parallel met ons leven. Maar kunnen we er ook iets van leren? Watanabe zelf beëindigde zijn sociale terugtrekking toen hij inzag dat zijn moeder leed, vele andere hikikomori deden hetzelfde toen ze zagen dat slachtoffers van de aardbeving in 2011 leden. Watanabe ontdekte zo dat hikikomori zich kunnen losmaken van hun eigen pijn en beseffen dat ze anderen kunnen helpen, wanneer ze anderen ontmoeten die ook pijn lijden (1). Het lijkt erop dat ontmoeting met anderen cruciaal is om zich te kunnen losmaken van de eigen pijn. In deze coronatijden is die ontmoeting net extra moeilijk. Live ontmoetingen zijn onmogelijk of beperkt, online ontmoetingen zijn tegenwoordig vaak de enige ontmoetingen die we nog met studenten en collega’s hebben. Wat doet dat met ons en onze studenten?

Studenten hebben het meest te lijden onder de sociale eenzaamheid.

Via de Grote Coronastudie van de Universiteit Antwerpen, wordt sinds maart 2020 het mentale welzijn van de bevolking opgevolgd. Uit deze studie blijkt een grote impact, vooral bij jonge mensen, van de corona-afzondering op het mentale welbevinden. Studenten (16 tot 25 jaar) lijden het meest onder sociale eenzaamheid (2).

Deze Antwerpse resultaten worden bevestigd door onderzoek van de Universiteit Gent: zowel de algemene mentale gezondheid als de veerkracht bij hogeschool- en universiteitsstudenten zijn significant lager dan bij volwassenen (3). Als docenten moeten we vooral oog hebben voor een aantal opvallende bevindingen: studenten voelen zich minder goed bij de manier waarop hun dagen worden ingevuld dan niet-studenten; ze vinden hun werk/schooldagen en vrije dagen minder zinvol dan niet-studenten; 79% geeft aan dat “de context die het leuk maakt” nu ontbreekt; 50% voelt zich niet meer betrokken met de buitenwereld; 89% van de studenten geeft aan dat de activiteiten die ze doen hun identiteit niet versterken; en slechts 8% van de studenten geeft aan iets te betekenen voor de maatschappij op dit moment. Als enige positieve resultaat kwam naar voren dat studenten momenteel meer sporten dan voorheen.

Nood aan verbinding, bekende onbekenden
De helft van de studenten voelt zich niet meer betrokken met de buitenwereld. De nood aan verbinding is groot, want zich geconnecteerd voelen heeft een grote impact op het welbevinden. Mensen, die zich sterk ingebed voelen in een sociaal netwerk, rapporteren minder gemakkelijk gevoelens van angst en depressie. Ze zouden ook een hogere zelfwaardering hebben, meer empathie tonen naar anderen, een groter vertrouwen hebben en coöperatiever zijn. Als gevolg daarvan stellen anderen zich ook meer open ten aanzien van hen en worden ze meer vertrouwd. Sociale verbinding veroorzaakt een positieve vicieuze cirkel van sociaal, emotioneel en fysiek welzijn (4).

Als we het hebben over verbinding gaat het niet enkel over ‘strong ties’ met mensen uit de dichte omgeving, maar ook over de ‘weak ties’ met bijvoorbeeld ‘consequential strangers’, bekende onbekenden. Voor studenten zijn docenten, medewerkers van de cafetaria, onze collega’s van het onthaal zulke weak ties. Het zijn vertrouwde gezichten waar ze geen persoonlijke band mee hebben maar die toch een cruciale rolspelen voor hun welzijn (5,6). Dat we als docenten tegelijk ook verbinders zijn tussen studenten, verhoogt onze verantwoordelijkheid voor het sociaal en mentaal welbevinden van onze studenten.

Nood aan verbinding… voor iedereen
In zekere zin zijn we allemaal opgesloten in eenzelfde kamer, enkel de barstjes in de muren verschillen. Elke student, maar ook elke docent, beleeft een eigen vorm van hikikomori.  Studenten volgen de lessen vanop hun kot of van thuis uit. Docenten geven onderwijs aan de keukentafel, in hun werk- of slaapkamer. Enkel online staan we in verbinding. Wat verschilt is de mate waarin we kwetsbaar zijn.

Docenten hebben zichzelf digitaal moeten heruitvinden, onverwachts en razendsnel. We zetten enorme stappen, herdachten opdrachten en taken, verlaagden de drempel naar studentenvoorzieningen. Ook informeel maakten we vele kleine barstjes in het sociaal isolement van onze studenten met online challenges en koffiekletsen. Samen creëerden we een veilige online omgeving waarin ook problemen en onzekerheden bespreekbaar waren, zelfs voor de buitenlandse studenten.

Laten we via scheurtjes in de online muren van ons lesgeven verbinding houden met alle studenten-hikikomori.

Het ziet ernaar uit dat het online lesgeven en online leren niet (snel) zullen verdwijnen. Blijven inzetten op verbinding is belangrijk. Laten we daarom, zoals de kunstenaar Atsushi Watanabe, via scheurtjes in de online muren van ons lesgeven, weliswaar op afstand, verbinding houden met alle studenten-hikikomori. Soms kijken we als docent binnen via een kleine barst, soms een gapend gat waarbij we elkaar in 2D digitaal kunnen omarmen. Laten we prutsen aan die barstjes, het behang en de plakkerij wegpeuteren.

Laten we vanop afstand blijvend nabij zijn, spreekwoordelijk bij elkaar naar binnenkijken en elkaar echt ontmoeten.

Deel een foto van jou als hikikomori in je huis, in je werk-, woon- of slaapkamer met een verhaal. Wie of wat zorgt ervoor dat jij in verbinding blijft of wie of wat haalde jou uit isolement? Hoe probeer jij in verbinding te blijven met vrienden, mede-studenten, collega’s? Delen met hashtag: #iamhere op social media.

We verzamelen jullie verhalen en delen jullie tips en ideeën in een volgende post!

Liesbeth Spanjers, Reinhilde Pulinx, Elke Emmers